İSTİNABE KAVRAMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ ÜZERİNE BİR İNCELEME

1. Giriş

Yargılama faaliyetinin temel amacı, maddi gerçeğe ulaşmak ve adil bir hüküm tesis etmektir. Ancak, her yargı mercii, coğrafi ve idari sınırları içerisinde hareket etmekle yükümlüdür. Bu sınırlılık, bazı işlemlerin başka bir yargı çevresinde yapılmasını gerektirebilir. İşte bu noktada “istinabe” kurumu devreye girmektedir. İstinabe, yargılamanın sağlıklı yürütülmesini temin eden, mahkemeler arası iş birliği ve yardımlaşmayı düzenleyen önemli bir hukukî araçtır.

2. İstinabenin Tanımı ve Hukuki Dayanağı

İstinabe, bir mahkemenin kendi yargı çevresi dışında yapılması gereken bir işlemin (örneğin tanık dinlenmesi, keşif yapılması, bilirkişi incelemesi) başka bir mahkeme tarafından yapılmasını talep etmesidir.
Kavram, hem Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nda (HMK m. 195-196) hem de Ceza Muhakemesi Kanunu’nda (CMK m. 161 ve devamı) düzenlenmiştir.

İstinabe, kelime kökeni itibariyle Arapça “nebe” kökünden gelir ve “bir işi başkasına havale etme” anlamını taşır. Modern hukukta bu, “yargısal yardım” veya “judicial cooperation” olarak karşılık bulmaktadır.

3. İstinabenin Amacı ve Fonksiyonu

İstinabe, yargılamanın etkin, hızlı ve ekonomik biçimde yürütülmesini sağlar.
Bu kurumun temel işlevleri şunlardır:

• Yargısal sınırların aşılmasını sağlamak: Mahkemeler, kendi yargı çevresi dışındaki delil toplama işlemlerini doğrudan yapamazlar.

• Zamana ve masrafa tasarruf sağlamak: Özellikle farklı şehirlerde bulunan tanıkların dinlenmesi istinabe yoluyla yapılır, böylece taraflar gereksiz seyahat masraflarından kurtulur.

• Usul ekonomisini güçlendirmek: Aynı işlemin tekrarını önler, yargılamanın süresini kısaltır.

4. İstinabenin Türleri

a) Ulusal (Dahili) İstinabe

Bir Türk mahkemesinin, başka bir Türk mahkemesinden yargı çevresi dışındaki bir işlemin yapılmasını istemesidir. Örneğin, Ankara 5. Asliye Hukuk Mahkemesi’nin, tanığı İstanbul’da dinletmek üzere İstanbul 3. Asliye Hukuk Mahkemesi’ne talimat göndermesi.

b) Uluslararası (Harici) İstinabe

Bir Türk mahkemesinin, yabancı bir devletin adli makamından yardım istemesidir. Bu durumda uluslararası sözleşmeler (örneğin Lahey Adli Yardımlaşma Sözleşmeleri) ve karşılıklılık ilkesi uygulanır.
Aynı şekilde, yabancı bir mahkemenin Türkiye’den istinabe talebi de Adalet Bakanlığı aracılığıyla yerine getirilir.

5. İstinabe Usulü

Bir istinabe talebinde bulunulabilmesi için:

1. Talep eden mahkeme, yapılacak işlemi, tarafların bilgilerini ve işlemle ilgili belgeleri açıkça belirtmelidir.

2. Yetkili mahkeme, talebi aldıktan sonra usul hükümlerine uygun olarak işlemi gerçekleştirir.

3. İşlem sonunda düzenlenen istinabe tutanağı ve deliller, talep eden mahkemeye gönderilir.

Tarafların, istinabe işlemi sırasında hazır bulunma veya vekil gönderebilme hakları vardır. Bu, delillerin doğrudanlık ilkesine uygun biçimde değerlendirilmesine katkı sağlar.

6. Ceza Yargılamasında İstinabe

Ceza muhakemesinde istinabe, özellikle tanık ve sanık ifadelerinin alınmasında önem taşır.
Ancak, doğrudanlık ilkesi gereği, bazı durumlarda istinabe yoluyla alınan beyanlar hükme esas alınamayabilir. Bu nedenle, istinabe uygulaması her zaman hâkimin doğrudan gözlem yetkisini sınırlayan bir istisna olarak değerlendirilir.

7. Değerlendirme ve Sonuç

İstinabe, modern yargılamanın işleyişinde işbirliği, hız ve etkinlik sağlayan temel bir kurumdur. Ancak uygulamada, istinabe işlemlerinin gecikmesi, yazışmaların bürokratik engellere takılması gibi sorunlar görülmektedir. Dijitalleşme ve e-tebligat sistemlerinin gelişmesiyle bu sorunların büyük ölçüde azalacağı öngörülmektedir.

Sonuç olarak, istinabe kurumu; hem iç hukuk hem de uluslararası adli yardımlaşma açısından adalete erişimin kolaylaştırılmasına hizmet eden, yargılamanın etkinliğini artıran bir araçtır. Uygulamada gecikmeleri azaltacak ve işlemlerin şeffaflığını artıracak yeni düzenlemeler, bu kurumun etkinliğini daha da güçlendirecektir.