ORGAN VEYA DOKU TİCARETİ SUÇU VE CEZASI

ORGAN VEYA DOKU TİCARETİ SUÇU: TÜRK CEZA HUKUKU VE ULUSLARARASI YAKLAŞIMLAR

GİRİŞ

Tıbbi gelişmeler sayesinde organ ve doku nakli, pek çok hastalık için hayat kurtarıcı bir tedavi yöntemi haline gelmiştir. Ancak, bu gelişmeler beraberinde bazı etik ve hukuki sorunları da getirmiştir. Özellikle organ ve doku ticareti, insan onurunu zedeleyen, insan bedeninin metalaştırılmasına neden olan ve büyük bir yasa dışı pazar oluşturan ciddi bir suç tipidir. Bu makalede, organ ve doku ticareti suçu Türk Ceza Hukuku ve uluslararası hukuk çerçevesinde incelenecek, uygulamada karşılaşılan sorunlara değinilecektir.

1. KAVRAMSAL ÇERÇEVE

1.1. Organ ve Doku Nedir?

Organ, insan vücudunda belirli bir görevi yerine getiren ve genellikle tek başına işlev görebilen yapılar olarak tanımlanırken; doku, benzer hücrelerin bir araya gelerek oluşturduğu yapıdır. Organ ve doku nakli, bir kişiden alınan organ veya dokunun, nakil bekleyen başka bir kişiye transferini ifade eder.

1.2. Organ ve Doku Ticareti Nedir?

Organ ve doku ticareti, genellikle maddi kazanç elde etmek amacıyla, yasal prosedürler dışında, insan vücuduna ait bu unsurların alım-satımını içeren yasa dışı faaliyetlerdir. Bu suç çoğu zaman zorlama, kandırma ya da rıza dışı yollarla gerçekleştirilmektedir.

2. TÜRK CEZA HUKUKU’NDA ORGAN VE DOKU TİCARETİ

2.1. Türk Ceza Kanunu’nda Düzenleme (TCK m.91)

Türk Ceza Kanunu’nun 91. maddesinde organ ve doku ticareti suçu özel olarak düzenlenmiştir. Maddeye göre:

"Bir kimsenin rızası olmaksızın organ veya dokusunun alınması hâlinde, beş yıldan on iki yıla kadar hapis ve yirmi bin güne kadar adli para cezasına hükmolunur."

Aynı maddenin devamında, organ ve doku satışı amacıyla rıza alınmış olsa bile bu eylemin suç oluşturduğu vurgulanmaktadır.

2.2. Suçun Unsurları

Fail: Herkes olabilir. Suç, yalnızca sağlık personeli tarafından değil, aracılar, organizatörler ve hatta alıcılar tarafından da işlenebilir.

Mağdur: Genellikle ekonomik olarak zor durumda olan, bilinç düzeyi düşük veya korunmasız kişiler olmaktadır.

Hareket: Organın alınması, teklif edilmesi, satılması, satın alınması, aracı olunması gibi eylemler.

Kast: Suç, kasten işlenebilen bir suçtur. Taksirle organ ticareti mümkün değildir.

3. ULUSLARARASI HUKUKTA ORGAN TİCARETİ

3.1. Uluslararası Sözleşmeler

Avrupa Konseyi Organ Ticaretine Karşı Sözleşme (2015): Taraf devletlere, organ ticaretinin suç olarak tanımlanması ve bu suçu işleyenlerin etkin biçimde cezalandırılması yükümlülüğünü getirir.

İstanbul Deklarasyonu (2008): Organ nakli turizmi, organ ticareti ve zorla organ alımı yasaklanmıştır.

3.2. Birleşmiş Milletler ve Dünya Sağlık Örgütü

BM Uyuşturucu ve Suç Ofisi (UNODC) ve WHO, organ ticaretini insan kaçakçılığı ile bağlantılı olarak değerlendirmekte, bu konuda ülkeleri iş birliğine çağırmaktadır.

4. UYGULAMADA KARŞILAŞILAN SORUNLAR

Rıza Tartışmaları: Özellikle yoksul kişilerden alınan organlarda, rızanın gerçek olup olmadığı tartışmalıdır.

Aracıların Tespiti: Organ ticareti genellikle örgütlü bir yapı ile yürütüldüğünden faillerin tespiti zordur.

Yurt Dışı Nakiller: Yurtdışında yapılan yasa dışı nakillerin denetimi oldukça güçtür.

Cezaların Caydırıcılığı: Uygulamada bazı davalarda verilen cezaların hafif kaldığı yönünde eleştiriler bulunmaktadır.

SONUÇ VE DEĞERLENDİRME

Organ ve doku ticareti, hem bireyin vücut dokunulmazlığını hem de insan onurunu ihlal eden ağır bir suçtur. Türk Ceza Kanunu’nda bu suç açıkça düzenlenmiş olsa da uygulamada bazı boşluklar ve zorluklar vardır. Uluslararası iş birliğinin güçlendirilmesi, sağlık sisteminde şeffaflığın artırılması ve halkın bilinçlendirilmesi, bu suçla mücadelede kritik öneme sahiptir.

5. YARGITAY KARARLARI IŞIĞINDA DEĞERLENDİRME

Organ ve doku ticareti suçu hakkında Yargıtay kararları, bu suçun uygulamadaki boyutlarını ortaya koymak açısından önemlidir. Yargıtay 12. Ceza Dairesi'nin birçok kararında şu hususların altı çizilmektedir:

Gerçek Rızanın Araştırılması: Yargıtay, mağdurun rızasının hukuken geçerli olup olmadığını titizlikle incelemekte, ekonomik zorunluluklar altında verilen rızayı geçerli saymamaktadır.1

Organizasyon ve Aracılık: Suçun sadece organı alan veya veren kişiyle sınırlı olmadığı, bu süreçte rol alan her bireyin cezalandırılması gerektiği vurgulanmaktadır.2

Adli Para Cezalarının Uygulanması: Bazı kararlarda sadece adli para cezası verilmesi eleştirilmekte, bu durumun caydırıcılığı zayıflattığı ifade edilmektedir.

Yargıtay’ın bu konudaki içtihatları, TCK m.91’in dar yorumlanmaması gerektiğini ve kamu sağlığını koruma amacıyla geniş kapsamlı değerlendirme yapılması gerektiğini göstermektedir.

6. KARŞILAŞTIRMALI HUKUKTA ORGAN TİCARETİ

6.1. Almanya

Alman Ceza Kanunu’nda (StGB), organ ticareti doğrudan suç olarak düzenlenmemiştir. Ancak organ alım-satımı, rıza dışı zarar verme ya da insan ticareti suçları kapsamında değerlendirilmektedir. Ayrıca Alman Organ Nakli Yasası (Transplantationsgesetz), ticari amaçla organ naklini yasaklamıştır.

6.2. Hindistan

Hindistan’da The Transplantation of Human Organs and Tissues Act (1994), organ ticaretini açıkça yasaklamaktadır. Ancak ülkede özellikle yoksul bölgelerde yasa dışı organ nakilleri yaygın olarak görülmektedir. Uygulamada rıza ile bağış adı altında satış işlemleri yapılabilmekte, bu durum yasal boşluklar doğurmaktadır.

6.3. Amerika Birleşik Devletleri

ABD’de 1984 tarihli National Organ Transplant Act, organ alım-satımını federal suç haline getirmiştir. Bu yasa, maddi menfaat karşılığı yapılan her türlü nakli yasaklamakta ve ağır cezai yaptırımlar öngörmektedir. Ancak, eyaletler arasında uygulamada farklılıklar görülebilir.

Bu örnekler, birçok ülkenin benzer etik kaygılarla bu suçu düzenlediğini ancak uygulamada çeşitli zorluklar yaşandığını göstermektedir.

7. ÖNERİLER

Yasal Boşlukların Giderilmesi: Rıza tanımının daha net ve koruyucu biçimde yeniden düzenlenmesi gereklidir.

Caydırıcılığın Artırılması: Cezai yaptırımların artırılması ve sadece para cezasıyla sınırlı kalınmaması gerekir.

Denetim Mekanizmalarının Güçlendirilmesi: Özellikle özel hastaneler ve yurt dışı nakil işlemleri sıkı şekilde denetlenmelidir.

Kamu Bilinçlendirme Kampanyaları: Vatandaşlar yasal bağış süreçleri konusunda bilgilendirilmelidir.

KAYNAKÇA

Türk Ceza Kanunu, m.91.

Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği, Resmî Gazete, 1.6.2000, Sayı: 24061.

Avrupa Konseyi, Organ Ticareti ile Mücadele Sözleşmesi, 2015.

Yargıtay 12. Ceza Dairesi, E.2019/2431, K.2020/1987.

National Organ Transplant Act, 1984 (USA).

Transplantation of Human Organs Act, 1994 (India).

İstanbul Deklarasyonu, 2008.